Historia słowa zakalec

Spośród wszystkich zagadkowych słów, największe wrażenie robi na naszych uczniach wyraz zakalec. Najczęściej nikt nie ma kłopotu z jego znaczeniem, bowiem w naszych domach słowo to funkcjonuje. Pojawia się w wypowiedziach mamy czy babci, która wyciąga ciasto z piekarnika i już ma pewne przypuszczenie.

-Chyba wyszedł zakalec…

A potem po przekrojeniu ciasta przypuszczenie się potwierdza albo  oddala.

Czym więc jest zakalec i jakie jest jego pochodzenie?

Zakalec pochodzi z tej samej rodziny wyrazów co kał, zakała, kalenica, kalonka i kalać. Ten ostatni   w znanym przysłowiu „Zły to ptak, co własne gniazdo kala”. Rdzeniem tych wyrazów jest cząstka kalać, która oznacza … brudzić, zanieczyszczać. Do powstania przysłowia posłużyły obserwacje przyrodnicze, z których wynika, że ptak nigdy „nie załatwia się”, nie zanieczyszcza, nie zostawia odchodów we własnym gnieździe.   Przechodząc dalej  do świata ludzi, przypominamy, że zakałą  nazywa się tego, kto „brudzi” dobre imię rodziny.  Forma pierwotna skal – pochodzi z łaciny od sgua-lor, sgualus  i oznacza kalny, brudny , a odpowiednik w grece, skar daje szkaradny. 

Od tego samego rdzenia została utworzona nazwa najstarszego miasta w Polsce - Kalisz  (Oalissia około r. 150 po Chr.), a także słowo kałuża, które zawsze kojarzy się z zamuloną, brudną deszczówką  i wyrażenie niepokalane poczęcie pochodzące z Nowego Testamentu.
Kalenica i kalonka to dwa terminy budowlane. 
Kalenica /kalonka najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych.  Nazwa staropolska, pochodzi od czynności skalania,  czyli łączenia słomy maczanej w rozrobionej glinie i układanej na grzbiecie dachu w celu uzyskania większej szczelności strzechy.  I musiała to być  niezawodna konstrukcja i metoda stawiania dachu, bo  ludzie zaczerpnęli jej nazwę   od starocerkiewnego kaliti – żelazo.

Jeśli więc sprawdzicie swe ciasto i natraficie na zakalec - zbity, źle wyrośnięty fragment, pomyślcie od razu o innych wyrazach z nim związanych. Nie życzę nikomu zakalca, ale chciałabym, by to słowo przetrwało w naszym języku.

Kasia i Małgosia